باشگاه خبری فراساحل: سرعت توسعه در صنایع نفت و گاز بیش از آنچه تصور می‌شود به حفاری وابسته است به طوری که آن را شاه کلید فتح مخازن هیدروکربوری نامیده‌اند، برای استحصال این ماده با ارزش، ابتدا گروه‌های اکتشاف با استفاده از مطالعات زمین‌شناسی، لایه‌آزمایی و پتروفیزیک، مناطق مورد نظر را شناسایی و بررسی می‌کنند و در صورت مشاهده لایه‌های نفتی، استخراج و بهره‌برداری از مخازن با حفر چاه‌های متعدد آغاز می‌شود. حفاری چاه‌های نفت و گاز یکی از هیجان‌انگیزترین فصل‌های داستان نفت است، زیرا که شرح تلاش سخت و غرورانگیز انسان است که با سلاح دانش و تجربه با طبیعت خشن و نیروهای مرموز نهفته در آن به مبارزه برمی‌خیزد تا برای ارتقای زندگی به گنجینه‌های پنهان در دل زمین دست یابد.

حفاری نخستین چاه در ایران

در میان کشورهای نفت‌خیز و گازخیز جهان، کشور ایران یکی از باسابقه‌ترین کشورهای استخراج کننده نفت و گاز است. هم‌اکنون بیش از یک قرن از حفاری نخستین چاه نفت در ایران از سوی تیم مهندسی، عملیاتی ویلیام ناکس دارسی به رهبری ماریوت می‌گذرد. نخستین چاه در ایران در منطقه چیاسرخ یا چاه سرخ در شمال غرب قصرشیرین حفر شد و در تابستان ۱۹۰۳ در عمق ۵۰۷ متری به گاز و کمی نفت رسید. در ادامه تلاش‌های تیم حفاری در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی، نخستین چاه اکتشافی و قابل بهره‌برداری در منطقه مسجد سلیمان نیز به نفت رسید این در حالی است که عملیات کاوش برای کشف مخازن جدید در دیگر مناطق ادامه یافت و در پی آن حوزه‌های نفتی هفتگل، آغاجاری، گچساران، پازنان، نفت‌ سفید و میادین لالی، اهواز، بینک، بی ‌بی‌ حکیمه، مارون و کرنج کشف و به بهره‌برداری رسیدند. یک سال پس از به تولید رسیدن نخستین چاه نفتی در ایران و کشف مخازن و میادین نفتی جدید، اکتشاف، استخراج و صدور نفت در اختیار دول خارجی قرار گرفت و سال‌های بسیاری نفت ایران سرچشمه ترقی، رشد صنایع و شکوفایی اقتصاد کشورهای غربی به‌ ویژه انگلیس و آمریکا شد.

در این میان نه تنها چیزی عاید ایران نشد بلکه سرچشمه بسیاری از بلایا و آشفتگی‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور شد. در پی ارتقا آگاهی سیاسی و مبارزات حق‌طلبانه مردم ایران، بخشی از فرایند اکتشاف تولید و بهره‌برداری از مخازن نفت و گاز ملی اعلام شد؛ ولی صنعت حفاری به دلیل حساسیت و ویژگی آن هم‌چنان در تسلط بیگانگان باقی ماند، به طوری که شرکت‌های خارجی پس از ملی شدن صنعت نفت نیز حاضر نبودند تسلط و نقش کلیدی و کنترل خود را در این بخش از دست بدهند. این دوره تا سال ۱۳۵۷ طول کشید. در این مدت خارجی‌ها از طریق عقد قراردادهای استعماری به غارت‌گری و چپاول منابع نفتی کشور پرداختند. با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، نهادهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور و به تبع‌آن صنعت نفت و حفاری دچار دگرگونی و تحولات بنیادین شدند.

حفاری بازوی توانمند صنعت نفت

نتیجه ایجاد تحول در صنعت حفاری، تشکیل یک شرکت حفاری مستقل و ملی به فرمان بنیان‌گذار انقلاب اسلامی ایران در دی ماه سال 1358بود که از آن زمان این صنعت به ‌عنوان یک صنعت بالادستی و استراتژیک، جایگاه خود را در فرآیند تولید نفت حفظ کرده و به‌ عنوان بازوی توانمند صنعت نفت کشور، قابلیت‌ها و شایستگی‌های خود را به نمایش گذاشته است. با خروج شرکت‌های خارجی و محدودیت‌هایی که به دنبال خروج آنها از کشور به وجود آمد، متخصصان ایرانی، توانستند با همت و پشتکار و استفاده از ظرفیت‌ها و تجربه‌های داخلی 6 دستگاه حفاری که در آن زمان در کشور فعال بود را، بازسازی و راه‌اندازی کنند و در مدت زمان کوتاه جانی دوباره به صنعت حفاری بخشیدند. نیازهای صنعت نفت در بخش حفاری در آن سالها با همان دکل‌ها برطرف شد تا اینکه در سال 1371 تعداد 17 دستگاه حفاری از شرکت National oil well خریداری و به ناوگان حفاری صنعت نفت افزوده شد. همزمان با ورود و فعال شدن این دستگاه‌های حفاری، بکارگیری نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده در صنعت حفاری هم در دستور کار قرار گرفت. نگاهی گذار به صنعت حفاری ایران در طول سی و پنج سال گذشته تاکنون نشان می‌دهد که این صنعت مسیر رشد، توسعه و بالندگی را با موفقیت پشت‌سر گذاشته، به طوری که هم‌اکنون حفاری، یکی از موفق‌ترین صنایع ایرانی است هرچند هنوز برای رسیدن به رشد و تعالی و رقابت با رقبای بین‌المللی راهی بس دراز در پیش است.

ضرورت افزایش ناوگان حفاری

برخی کارشناسان، اصلی‌ترین چالش موجود در حوزه حفاری به ویژه دریایی را تامین دکل‌های حفاری دریایی می‌دانند و در این زمینه معتقدند، هم‌اکنون از نظر فنی و تخصصی و مدیریت در صنعت حفاری هیچ مشکلی نداریم تنها تامین بخشی از تجهیزات خاص که هنوز امکان تولید آنها در داخل وجود ندارد چالش برانگیز شده است. ناوگان حفاری ایران هم‌اکنون به حدود 140 دستگاه حفاری خشکی و دریایی مجهز است این درحالی است که نیاز کشور در این بخش بسیار بیشتر از این تعداد برآورد می‌شود. کمبود دستگاه‌های حفاری فعال در بخش دریا بیش‌تر مشهود است به طوری که تعداد دستگاه‌های ملکی فعال در خلیج‌فارس از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند. با توجه به اهمیت راهبردی حفاری و نقش استراتژیک این صنعت در حفظ و ارتقا جایگاه ایران در صحنه بین‌المللی، تامین و افزایش ناوگان حفاری، همیشه یکی از چالش‌های اصلی صنعت نفت بوده است. از طرفی با توجه به هدف‌گذاری صنعت نفت برای افزایش تولید نفت و توسعه میدان‌های مشترک به ویژه پارس‌جنوبی و میادین غرب کارون (این امر در درجه اول مستلزم حفاری توصیفی، اکتشافی، تعمیری و توسعه‌ای چاه‌های این منطقه است)، ضروری است متناسب با این برنامه‌ها، شمار دکل‌های حفاری و خدمات فنی چاه‌ها افزایش یابد.

صنعت حفاری اعتبار ایران در اوپک

اهمیت حفاری در صنعت نفت، امروز این صنعت را به عنوان یکی از شاخص‌های رتبه‌بندی کشورها در سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی تخصصی انرژی قرارداده پس طبیعی است که توان بالای ایران در صنعت حفاری، باعث ارتقای جایگاه این کشور در اوپک نیز شود. امروزه یکی از شاخص‌های مهم در رتبه‌بندی اعضای اوپک، تعداد دستگاه‌های حفاری فعال در هر کشور است. براساس آخرین گزارش این نهاد بین‌المللی، شمار دکل‌های فعال حفاری در ایران در سال 2013، 138 دستگاه بوده است. این گزارش نشان می‌دهد که عربستان‌ سعودی با ١٤٨ دکل در منطقه خاورمیانه، بیشترین تعداد دکل حفاری فعال را داشته است. در گزارش سالانه اوپک تعداد دکل‌های فعال حفاری جهان در سال ٢٠١٣، برابر با پنج هزار و ١٢٣ دکل عنوان شده است که از این میان کشورهای عضو اوپک ٨٥٦ دکل در اختیار دارند. بیشترین تعداد دکل‌های حفاری جهان در منطقه آمریکای شمالی قرار دارد، این منطقه در سال ٢٠١٣ میلادی 2 هزار و ١٤٣ دکل حفاری فعال داشته است. منطقه آسیا و اقیانوسیه نیز با داشتن یکهزار و ٧٦ دکل در مقام دوم قرار دارد. بیشترین تعداد دکل‌های حفاری فعال در دنیا متعلق به آمریکاست که در سال ٢٠١٣ برابر با یکهزار و ٧٧١ دکل بود. چین نیز ٨٢٧ دکل حفاری فعال در سال گذشته داشت و از این نظر در رتبه دوم قرار گرفت. ونزوئلا و عمان بیشترین افزایش تعداد دکل‌های حفاری در سال ٢٠١٣ را در مقایسه با سال پیش از آن داشتند. ونزوئلا در سال ٢٠١٣ میلادی ٣٧ دکل به ناوگان حفاری خود اضافه کرد تا تعداد دکل‌های فعالش به ١٨٦ برسد. در همین حال تعداد دکل‌های حفاری عمان نیز با افزایش ٢٢ عددی به ٦٥ دکل رسید.

بومی‌سازی ساخت دکل در ایران

اگر چه امروزه در زمینه اکتشاف ذخایر زیرزمینی از مطالعات ماهواره‌ای و دیگر امکانات و تجهیزات پیشرفته استفاده می‌شود، ولی هنوز هم حرف اول را چرخش مته دستگاه‌های حفاری می‌زند که با توجه به فشارهای تحریم از سوی دول غربی در سال‌های اخیر، بومی‌سازی آن در دستور کار وزارت نفت قرار گرفته است. به عقیده برخی کارشناسان حفاری هم‌اکنون سازندگان داخلی در کشور توانایی ساخت 100 درصدی سازه و زیرسازه حفاری را دارا هستند. در بخش مربوط به ماشین‌آلات حفاری نیز به توان 70 درصدی ساخت داخل دست یافته‌ایم، به طوری که هم‌اکنون همزن گل حفاری (میکسر)، الک لرزانک، تاپ درایو، مخازن سیال حفاری، مخازن آب و ولوو پروانه‌ای و میز دوار ساخته شده، دراورکس و پمپ گل نیز هم‌اکنون در مرحله ساخت است. فناوری ساخت دراورکس یا سامانه نیروی محرکه دکل که در واقع قلب یک دستگاه حفاری به‌شمار می‌رود تا پیش از این تنها در اختیار چند کشور بزرگ صنعتی بود در حالی که هم‌اکنون این دستگاه با نظارت متخصصان داخلی در مجتمع ایرانیان ماشین‌سازی اراک در حال ساخت است.

مراحل ساخت پمپ گل حفاری نیز که از سوی محققان پارک علم و فناوری دانشگاه تهران در حال انجام است به پیشرفت بیش از 90 درصدی رسیده است. توان سازندگان داخلی در بخش ابزارآلات حفاری حدود 20 درصد ارزیابی می‌شود. در این بخش تنها لوله‌های وزنه و شیرهای فوران‌گیر ساخت داخل شده‌اند و بخش مربوط به لوازم مانده‌یابی نیز در حال ساخت است. تنها نقطه ضعف سازندگان داخلی در بخش ساخت موتورآلات حفاری است و دانش فنی مربوط به آن همچنان در انحصار کشورهای خارجی است که امیدواریم در آینده‌ای نزدیک بتوان به توان ساخت این بخش استراتژیک در دستگاه‌های حفاری نیز دست یافت. تمام این توانمندی‌ها در شرایطی ایجاد شده که به قول معاون پژوهش و فناوری وزیر نفت تا دهه هفتاد حتی امکان ساخت ساده‌ترین پیچ و مهره‌ها هم در صنعت نفت وجود نداشت.

تشکیل کارگروه ویژه برای پیگیری روند ساخت دکل

توان ساخت کامل دستگاه های حفاری توسط سازندگان داخلی به طور قطع در آینده فراهم می شود حالا این آینده دور باشد یا نزدیک به شرایط بین‌المللی، تلاش خود سازندگان برای کسب مهارت و دانش فنی و عوامل متعدد دیگری بستگی دارد اما به طور قطع وجود برخی محدودیت‌ها در دسترسی به دانش‌های فنی انحصاری و روزآمد، این پروسه را طولانی مدت می‌کند؛ البته خودکفایی در این صنعت افزون بر کسب مهارت و دانش فنی به حمایت‌های مسولان نیز نیازمند است چون معمولا سازندگان براساس درخواست واحدهای صنعتی و شرکت‌های متقاضی به ساخت یک نوع تجهیز و یا دستگاه اقدام می‌کند. با تمام این تفاسیر، هم کسانی که به ساخت داخل معتقدند و می‌گویند باید از صنعتگر داخلی حمایت کرد و به توان داخل اعتقاد داشت و هم کسانی که معتقدند در شرایط رقابت و حساس کنونی که کشورهای همسایه در حال برداشتی بیش از ما از میدان‌های مشترک هستند و تمرکز باید بر واردات دکل باشد نه ساخت، هر دو دلسوز کشورند و به حفظ منافع ملی می‌اندیشند.

چون معتقدند نباید از رقبای خارجی در برداشت از میدان‌های مشترک عقب ماند و نباید نسبت به تقویت توان سازندگان داخلی و حمایت از آنها بی‌تفاوت بود. با توجه به حساسیت موجود در این زمینه، تشکیل یک کارگروه ویژه و تخصصی به نمایندگی از وزارت نفت با همکاری دستگاه‌های قانون‌گذار و با حضور نمایندگان مجلس شورای اسلامی، کارشناسان، سازندگان و صنعت‌گران داخلی می‌تواند راهگشا باشد. کارگروهی که بتواند خرید و اجاره دکل از خارج از کشور (با توجه به حساسیت و نیاز میدان‌های مشترک و ضرورت افزایش دستگاه‌های حفاری در این میدان‌ها) را از طریق شرکت‌های حفاری داخلی زیر نظر وزارت نفت مدیریت کند و هم به طور همزمان پروژه ساخت داخل را پیش ببرد زیرا اگر هم‌اکنون به سمت داخلی‌سازی دکل پیش نرویم، این وابستگی تا اخر باقی خواهد ماند.

هویت بخشی به صنعت حفاری

با توجه به اهمیت استراتژیک صنعت حفاری و لزوم یکپارچه‌سازی فعالیت‌های شرکت‌های فعال بخش خصوصی و دولتی در این مجموعه بزرگ در کشور، نخستین مجمع انجمن شرکت‌های حفاری نفت و گاز ایران، هشتم اردیبهشت ماه امسال در اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران تشکیل شد. تشکیل این انجمن می‌تواند عاملی موثر در پیگیری شاخص‌های حرفه‌ای و فنی حفاری و الگوبرداری از استاندارهای شرکت‌های خارجی باشد، در ضمن این انجمن می‌تواند ضمن تعریف این شاخص‌ها، شرکت‌های حفاری را به رعایت و التزام به شاخص‌ها وادار کند. امید می‌رود که با آغاز به کار این انجمن شاهد هم‌افزایی توانمندی‌های موجود در صنعت حفاری کشور، بهبود و ارتقای کیفیت عملیات حفاری و خدمات فنی و مهندسی وابسته به آن، ساماندهی به مقررات و قوانین حفاری در کشور براساس استانداردهای بین‌المللی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های خالی و بالقوه شرکت‌ها و همچنین آموزش مشترک و بهبود ارتباطات باشیم.
 
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی شرکت ملی نفت ایران